İlaçların Etkisini Değiştiren Faktörler

Farmakokinetik ve Farmakodinamik

Genel Olarak Farmakokinetik ve Farmakodinamik Kavramları

Farmakoloji yani ilaç biliminin temel aldığı 2 temel kavram vardır.Bunlar farmakokinetik ve farmakodinamik kavramlarıdır.Farmakokinetik basit olarak bedenin ilaca ne yaptığını inceler.Yani ilaçların, maddelerin bedene verildikten sonra biyolojik sıvılarda(plazma, idrar, süt, safra, beyin omurilik sıvısı gibi..)oluşturdukları derişim profillerini inceleyerek,bu profilleri matematiksel denklemlerle tanımlar.Farmakodinamik ise ilacın bedene ne yaptığını inceler.Etkisini ortaya koyar.İlacın vücuttaki yazgısı(farmakokinetiği) kolaylık olsun diye SADME koduyla kodlanmıştır.

S
Salıverilme

A
Absorpsiyon (Emilim)

D
Dağılım (Distribüsyon)

M
Metabolizma (Biyotransformasyon)

E
Ekskresyon (İtrah/Atılma)

İlaçların Etkisini Değiştiren Faktörler

İlaçların vücuttaki etkisi çok çeşitli faktörler tarafından değiştirilebilir.Bu faktörlerden bazıları ilacın farmakokinetiğini bozmak suretiyle,onun etki yerindeki konsantrasyonunu değiştirirler ve etkideki değişme buna bağlıdır.Diğer bazı faktörler ise ilacın farmakokinetiği üzerinde bir değişme yapmaksızın hedef organ veya hücrelerin cevap verme yeteneğini değiştirirler.

1- Vücut ağırlığı, dağılım hacmi ve ilacın klerensi:

Vücut ağırlığı ve dokuların hacmindeki büyüklüklere göre ilacın dağıldıkları yerlerdeki ve kandaki etki konsantrasyonları farklı olur.Örneğin ödemli hastalarda kandaki sıvı interstisyel alana(hücreler arası sıvı)kaçtığı için buradaki hacim değişmiştir dolayısıyla ilacın etki miktarı da değişir.Klerens ilacın vücuttan eliminasyonunu(atılma,uzaklastırma)gösteren bir parametredir.İlacın eliminasyonunun hızlı veya yavaş olması onun kandaki ve etki yerindeki konsantrasyonunun hızlı veya yavaş olarak azalmasına yol açar. Eliminasyon hızını belirleyen önemli bir parametre olan klerens vücut ağırlığı fazla olanlarda, düşük ağırlıkta olanlara göre daha fazladır.

Vücut ağırlığı da doz hesaplama durumunda sık kullanılan bir belirteçtir.İlaçların tek doz veya kısa süreli birkaç dozunun verilmesi durumunda, vücut ağırlığına göre doz hesap ederken kişinin gerçek ağırlığının değil, "yağsız"
(ideal) ağırlığının esas alınması uygun olur.Ama tedavi uzarsa yağsız vücut ağırlığı yerine daha kolay hesaplanabilen ideal vücut ağırlığı kullanılabilir.

2-Yaş:

Yaş,ilaçların etkisini değiştiren faktörlerin başında yer alır. Yaşın ilaç etkisini değiştirmesi esas itibariyle, yaşa göre vücut cüssesinin farklı olmasından ve kısmen de "uç" yaşlarda (yenidoğan ve bebekler ile yaşlılarda) daha belirgin olmak üzere, ilacın eliminasyon hızının yaşa göre değişkenlik göstermesinden ileri gelir. Yenidoğan ve bebeklerle eliminasyon mekanizmaları henüz olgunlaşmamıştır, yaşlılarda ise etkinlikleri azalmıştır.Yenidoğan, bebek ve çocuklarda dozun hesaplanması yaşa göre ve cüsseye göre (vücut ağırlığının kg'ı veya yüzeyinin m2'si başına) yapılabilir.Ama vücut yüzey alanına göre doz hesaplama en az hataya yol açan yöntemdir.

3-Yaşlılarda İlaç Kinetiğinin ve İlaca Duyarlığın Değişmesi

Yaşlılarda uyunç azalmıştır.Yani unutkanlığa bağlı olarak ilaç kullanımı istenen şekilde yapılamayabilir.Kullanılan ilaç sayısı artmıştır.Yan tesir daha fazla görülür.İlacın metabolizması bozulmuştur.İlacın absorpsiyonu azalmıştır.Reseptör sayılarında değişim görülmüştür.Kısacası dış etkenlere ve farmakokinetik,farmakodinamikteki değişimlere bağlı olarak ilacın etkisi azalmıştır.

4-Cinsiyet

İlaç metabolizmasının cinsiyete bağlı olarak değişimi konusunda insanlarda yapılan incelemeler erkeklerle kadınlar arasında ilaçların eliminasyon hızı bakımından ilaçların çoğu için belirgin bir fark olmadığını ortaya koymuştur.Sadece belli başlı ilaçlarda ufak farklılıklar vardır.Örneğin kadınların antipirini erkeklere göre daha hızlı elimine ettikleri saptanmıştır. Buna karşılık, erkekler süksinilkolin, asetilkolin ve diğer bazı kolin esterleri ile prokaini kadınlardan daha hızlı inaktive ederler.

5-Veriliş Yolu

İlaçların veriliş yollarına göre (oral veya parenteral) absorbsiyonları farklı olur. İlacın oral verilmesi gerektiğinde parenteral uygulamaya göre daha yüksek dozda verilmesi gerekir. İntravenöz(damar içi)verilişte ilacın etkisi hemen başlar, daha güçlü olabilir, kısa sürebilir.

6-Veriliş Zamanı (gün içi ritm)

Vücutta çeşitli biyolojik olayların ve karaciğerde ilaçları inaktive eden enzim sistemlerinin etkinliği gün içi ritm gösterir.Bazı enzimler gündüz saatlerinde aktivitesini arttırırken bazıları gece saatlerinde daha aktif olurlar.

7-Çevresel faktörler ve diyet

Çevre kirlenmesine neden olan çeşitli maddelerin, biyotransformasyon yapan enzimleri etkileyerek ilaç etkisinde değişiklik yapması mümkündür.Bu maddelerden tarımsal savaşım aracı olarak kullanılan poliklorlu bifeniller, DDT ve benzeri organik klorlu insektisidler, benzopiren ve benzeri polisiklik aromatik hidrokarbonlar belirli mikrozomal enzimleri indüklerler.(Ekofarmakoloji)Bol proteinli diyetle beslenen insanlarda antipirin ve teofilin'in metabolizmasının hızlandığı, karbonhidrattan zengin diyetle beslenenlerde ise yavaşladığı bulunmuştur.

8-Genetik faktörler

Genetik faktörler, bireylerde ilaçların eliminasyon hızını, ilaç reseptörlerinin ve hedef hücrelerdeki diğer yapıların niteliğini ve niceliğini değiştirerek ilaç etkisinin bireyler arasında, etnik gruplar ve ırklar arasında değişkenlik göstermesinde önemli rol oynarlar.(Bu konuları inceleyen farmakoloji dalı "farmakogenetik").

9-)Diğer İlaçlarla Etkileşim

Bazı durumlarda bazı ilaçlar diğer aynı zamanda kullanılan ilaçlarla etkileşebilir.Bu da kullanılan ilacın ya etkisini kısıtlar ya tamamen yok eder ya da istenmeyen çok daha farklı bir etkinin ortaya çıkmasına sebep olur.

Bunların dışında ayrıca gebelik,önceden var olan hastalık hali veya özel durumlar,kirallik (kiralite) gibi faktörler de ilaç etkisi değişim gösterebilmektedir.